تامین مالی بنگاههای تولیدی و خدماتی، عامل اصلی رشد اقتصاد برای دستیابی به توسعه است. در اقتصادهای متعارف تامین مالی از بازار سرمایه به دو صورت تامین مالی سرمایه‌ای (پذیره‌نویسی یا عرضه اولیه سهام شرکت‌ها) و تامین مالی بدهی محور (معمولا انتشار اوراق بدهی) تعریف و انجام میشود. در دو سال اخیر شاهدیم که بخش خصوصی در بخش تولید به صورت فزاینده‌ای به سمت بازار سرمایه برای تامین مالی خود متمایل شده است.
در سال‌های اخیر رشد ابزارهای مالی اسلامی که به صکوک شهرت یافته بسیار چشمگیر بوده است. در حالت کلی می‌توان صکوک را اوراق بهادار مبتنی بر دارایی، با درآمد ثابت یا متغیر، قابل معامله در بازار ثانویه و مبتنی بر اصول شریعت دانست. از صکوک به عنوان جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه که در اقتصادهای متعارف استفاده میشود، یاد میکنند. با استفاده از ابزار صکوک بنگاههای اقتصادی مختلف می‌توانند منابع مالی خود را تامین کنند.
صکوک ابزاری پر قدرت در تامین مالی شرکتی محسوب میشود. یکی از مهمترین مواردی که خریداران اوراق صکوک به آن توجه دارند، اطمینان به باز پرداخت اصل و فرع صکوک است. در همین راستا سازمان بورس و اوراق بهادار گام‌های مثبتی برداشته و شرایط متنوعی را به منظور اطمینان‌بخشی به خریداران صکوک برای باز پرداخت اصل بدهی و اقساط توسط بانیان ایجاد کرده است. ضمانت اصل و فرع صکوک توسط بانک‌ها و موسسات مالی اعتباری و ضمانت بازپرداخت اصل و فرع صکوک از مسیر توثیق سهام دو روش عمومی در این حوزه به حساب می‌آیند. از سوی دیگر، تامین مالی از طریق بازار بدهی بر اساس انتشار صکوک صرفا مخصوص ناشران بورسی نیست و موارد موفق بسیاری وجود دارد که شرکت‌های غیر بورسی و سهامی خاص نیز از مزایای بازار بدهی بهره برده و منابع مالی مورد نیاز خود را تامین کردهاند.
مهمترین تفاوت تامین مالی از بازار بدهی و سیستم بانکی در پرداخت اصل بدهی است. در سیستم بانکی همزمان با دوره اقساط، اصل بدهی پرداخت شده در حالی که در تامین مالی مبتنی بر صکوک، اصل مبلغ تامین مالی همراه با آخرین قسط پرداخت میشود، که این خود یک مزیت بسیار بزرگ است. همچنین امکان انتشار صکوک با روش تضمین به واسطه توثیق سهام یا روش اخذ رتبه اعتباری نیز وجود دارد که خود هزینه‌های تامین مالی را در قیاس با تامین مالی از سیستم بانکی به شدت کاهش خواهد داد.
حجم و تعداد کل صکوک منتشره طی ۱۲سال گذشته، ۸/۲۰۳ همت و تعداد اوراق ۲۵۱ عدد بوده است و حجم اوراق مانده ۱۴۳ همت به تعداد ۱۶۸ عدد و اوراق سررسیده شده ۸/۶۰ همت و به تعداد ۸۳ عدد بوده است. حجم کل صکوک منتشره نیز به تفکیک نوع مرابحه ۳۳ درصد، اجاره ۴۸ درصد و منفعت ۱۸درصد بوده است.
باید توجه داشت که در فضای اقتصاد ایران تغییرات قابل توجهی در حال وقوع است. عمده این تغییرات نیز از مسیر مالیاتستانی، اتفاق خواهد افتاد به نحوی که دیگر غیرشفاف بودن مزیتی نسبت به شفافیت در کسب و کار ندارد. لذا تولیدکنندگان اعم از صنعتگران یا فعالان حوزه خدمات باید پیش دستی کرده و با پذیرش این تغییر خود به سمت شفافیت و تک دفتره شدن حسابهای خود بروند. در این صورت قادر خواهند بود از مزایای بازار سرمایه و بازار بدهی کشور بهره برند. در واقع کلید پنجره ورود به بازار سرمایه شفافیت است. شفافیت نیز با صورت مالی حسابرسی شده حسابرسان معتمد سازمان بورس احراز میشود.
در حال حاضر بخش خصوصی برای تامین مالی بیشتر به سمت اوراق مرابحه رفته است. ویژگی خاص تامین مالی از طریق اوراق مرابحه، سرعت انجام آن است. طی سال جاری، ۷۲ طرح اقدام به تامین مالی از مسیر انتشار صکوک کردهاند.
در بازار سرمایه ایران از سال ۱۳۸۹ که انتشار اوراق صکوک باب شده، تامین مالی بخش دولتی و بخش خصوصی از طریق آن انجام شده است. در چند سال اخیر، تامین مالی صکوک برای بخش دولتی جذاب نبوده و بخش‌خصوصی نیز چندان به ظرفیت صکوک آشنایی ندارد. در دو سال اخیر، با وجود تحولات خوبی که در این عرصه پدید آمده است اما ضرورت دارد حرکت نظام‌مندی برای ترویج بیشتر استفاده از شیوه‌های متنوع تامین مالی در بخش‌خصوصی کشور انجام شود. اما تاکید دارم تنها راه استفاده از ابزار مالی نوین، پایبندی شرکت‌ها به اصل شفافیت است.