کیوان جعفری- کارشناس ارشد بازارهای بین‌المللی
در سال ۲۰۲۳ تغییرات اقتصادی بزرگی در صنعت فولاد رخ داد. چنانکه در ششم فوریه آن سال زلزله ترکیه رخ داد و امکانات زیربنایی این کشور از جمله صنایع فولاد را تحت تاثیر قرار داد. هرچند صنعت فولاد ترکیه در زلزله مذکور مستقیما مورد هجمه قرار نگرفت ولی جالب اینکه بعد از یک هفته از وقوع زلزله فولادسازان اعلام کردند که تنظیم کوره‌ها به هم خورده و ناچار به توقف موقت آن هستند. بنابراین حدود یک ماه روند تولید فولاد در ترکیه کاهش یافت و این کشور را که دارای جایگاه هفتم دنیا در صنعت فولاد است و توانسته بود در سال ۲۰۲۲ با تولید ۴۰ میلیون تن فولاد حتی برزیل را هم پشت سر بگذارد، در ماه فوریه سال ۲۰۲۳ به مقام دهم سقوط کرد و ایران که قبلا در جایگاه دهم قرار داشت به جایگاه نهم ارتقا یافت. در آن زمان، عده‌ای از افول ترکیه و صعود ایران ابراز خرسندی می‌کردند که معتقدم موفقیتی که ناشی از ضعف رقیب باشد ارزشمند نیست. چنانکه بعد از چند ماه ترکیه توانست به جایگاه قبلی خود بازگردد!
تاثیرات جنگ غزه بر صنعت فولاد
جنگ غزه در هفتم اکتبر نیز حادثه دیگری بود که بر صنعت فولاد اثرگذار بود. اگرچه دو طرف این مناقشه هیچ‌کدام از تولیدکنندگان برجسته فولاد دنیا نیستند، اما در سال ۲۰۲۲ افزایش ۲۵درصدی تولید فولاد اسرائیل قابل توجه بود و توانست تولید فولاد خود را از ۸/۱ میلیون تن در سال ۲۰۲۱ به ۳/۲ میلیون تن در ۲۰۲۳ افزایش دهد. در غزه نیز یک کارخانه کوچک فولادی با تولید سالانه ۲۵۰ هزار تن محصولات نوردی وجود داشت که در سال ۲۰۲۱ مورد اصابت موشک‌های اسرائیلی قرار گرفت و ظرفیت تولیدش به نصف کاهش یافت و در طول جنگ غزه متوقف شد. همچنین طبق آمارها، معیشت حدود ۱۰درصد از جمعیت ۲ میلیون نفری غزه تا قبل از جنگ اخیر به همین صنعت کوچک فولادی وابسته بود.
دست دوستی چین به سوی آمریکا
بعد از جنگ غزه، تغییرات خاصی در صنعت فولاد ایجاد نشد، تا اینکه نشست بایدن و شی جین پینگ در نوامبر ۲۰۲۳ در سانفرانسیسکو برخلاف انتظار منجر به دراز شدن دست دوستی چین به سوی آمریکا که با حسن نیت آمریکا روبه رو شد. بنابراین محدودیت دو کشور برای واردات محصولات مختلف از بین رفت. چرا که تنش‌های سیاسی و تعیین عوارض برای واردات ملزومات صنعت فولاد در هر دو کشور در راستای جنگ سرد توانست تاثیرات منفی قابل توجهی بر اقتصاد هر دو کشور وارد کند. مشابه وضع این عوارض وارداتی یا CVD را در کشورهای همسایه نیز شاهدیم. به عنوان مثال تعیین عوارض ۳۰ درصدی در نیمه سال ۲۰۲۳ برای واردات میلگرد در عراق تاثیرات بدی بر کار نوردکاران کشور گذاشت. همچنین ترکیه در اوایل ژانویه ۲۰۲۴ نیز عوارض تنی ۱۷۵ دلار بر واردات مفتول تعیین کرد که تاثیر بدی بر صنعت نوردکاری ایران خواهد داشت.
پیش‌بینی وقوع جنگ در تایوان
اتفاق بعدی، انتخابات ریاست جمهوری تایوان است که در نیمه اول ژانویه ۲۰۲۴ انجام شد و پیش‌بینی می‌شود رئیس جمهور جدید این کشور دوران سختی را در پیش داشته باشد. چراکه عده‌ای برای این کشور پیش‌بینی وقوع جنگ کرده‌اند. این جنگ قطعا لطمه شدیدی بر صنعت و زیرساخت‌های تایوان خواهد زد و تاثیر زیادی بر تولید ناخالص ملی کشورهایی مانند چین و آمریکا و متحدان آمریکا مانند ژاپن و کره‌جنوبی خواهد داشت. این در حالی است که ۷/۱۶ درصد از تولید ناخالص ملی چین و تنها ۷/۶ درصد از تولید ناخالص ملی آمریکا در این جنگ تحت تاثیر قرار می‌گیرد. البته به شخصه معتقدم چین هوشیارتر از آن است که بخواهد جنگ جدیدی در جنوب شرق آسیا راه بیندازد که هزینه و ضرر و زیانی بالغ بر ۱۰ تریلیون دلار بر اقتصاد جهان تحمیل خواهد کرد.
رشد اقتصادی ۲/۵ درصدی چین در سال ۲۰۲۳
در حال حاضر پیش‌بینی بازار چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف کننده فولاد در جهان قدری دشوار است. ولی معتقدم بیشترین تصمیم‌سازی چین هنگام نشست دوقلو است که در هفته نخست ماه مارس هر سال رخ می‌دهد و باید منتظر نتایج آن باشیم. چین توانست در ماه دوازدهم میلادی سال گذشته رشد اقتصادی ۲/۵ درصدی را ثبت کند. هرچند شاخص خرید آن نسبت به ماه‌های قبل نزولی بود، ولی میزان تولید ناخالص داخلی این کشور به رقم خوبی رسید و توانست هدف ۵درصدی را پشت سر بگذارد. به گمانم چین برای سال ۲۰۲۴ تولید ناخالص داخلی حداقل ۵درصد را تایید می‌کند که شاید به ۵ و نیم هم برسد. اگر در تنش‌های تایوان، اتفاقی بین چین و تایوان رخ ندهد و جنگ جدیدی در منطقه ایجاد نشود، شاهد بازار مناسبی برای سال ۲۰۲۴ در زمینه کلیه محصولات فولادی و فلزات خواهیم بود.
صدمات جدی کاهش صادرات فولاد ایران
درخصوص ایران نیز باید بگویم که سیاست‌های وضع شده در کشور در سال جاری منجر به توسعه نشد و وضع قوانین جدید تاثیرات منفی بر روند صادرات محصولات چرخه زنجیره فولاد کشور گذاشت. صادرات بزرگ‌ترین منبع درآمدی بسیاری از شرکت‌های ایرانی است که اگر لطمه ببیند بسیاری از شرکت‌ها متضرر می‌شوند. امروز در شرایط عوارض صادراتی در بندرعباس تعداد اسکله‌های خالی از اسکله‌های پر بیشتر است. چنانکه بنادر کشور منبع درآمدی بسیاری از مردم در این مناطق هستند که اگر این بنادر بیکار شوند آنها منبع درآمدی خود را از دست می‌دهند. بیکار شدن راننده‌ها نیز زیان دیگری است که کاهش صادرات در کشور به دنبال دارد و به طور خلاصه کشور از این موضوع آسیب خواهد دید. امیدوارم که با سیاستگذاری‌های صحیح و پرهیز از وضع قوانین نادرست به توسعه صنعت فولاد کشور کمک شود. چراکه ادامه روند فعلی منجر به تخریب چهره کشور نزد رقبا و خریداران خواهد شد. لذا امیدوارم در سال ۲۰۲۴ وضعیت خوب و باثباتی در انتظار کشور باشد.
کشورهای حاشیه خلیج فارس به ویژه عمان، امارات و عربستان سعودی برنامه‌های زیادی برای توسعه صنعت فولاد و کشورهایی مانند عراق، عمان و امارات نیز برنامه‌های زیادی برای توسعه بنادر خود دارند. عربستان نیز در استان شرقی خود به مرکزیت شهر دمام مدت‌هاست که صادرات عمده نفت را از دریای احمر انجام می‌دهد و طرحی برای توسعه بندر حاشیه خلیج فارس ندارد. سایر کشورهای منطقه نیز تلاش قابل توجهی برای ارتقای صنعت فولاد خود انجام داده‌اند. مثلا کشور عمان تولید ۲۵میلیون تن فولاد را برای افق ۲۰۴۰ در نظر گرفته و امارات برای سال ۲۰۳۰ برنامه افزایش تولید فولاد را در دستور کار قرار داده است، هر چند تاکنون به طور رسمی عددی را اعلام نکرده است. پیش‌بینی من این است که عربستان هم بتواند ظرفیت خود را به ۳۰ میلیون تن برساند چراکه عربستان در سال گذشته میلادی ۲۴ میلیون تن فولاد مصرف کرد که از این مقدار حدود ۱۸ الی ۵/۱۸ میلیون تن را از تولید داخلی تامین کرد. دور از ذهن نیست این کشور با در پیش گرفتن طرح‌های توسعه موجود، حتی ظرفیت ۳۵ میلیون تن را هم برای خود در پیش گرفته باشد، هرچند آن را به طور رسمی اعلام نکرده است. از سوی دیگر طرح توسعه بندر فاو عراق تهدیدی برای ایران به شمار می‌رود و می‌تواند جایگاه ایران را به عنوان مسیر ترانزیت به خطر بیندازد. امارات متحده عربی هم طرح توسعه بسیار بزرگی در دست اقدام دارد و قصد دارد کانال دریایی به دریای عمان بزند که کل واردات و صادرات خود را خارج از خلیج فارس انجام دهد، هرچند هزینه زیادی برایش دارد ولی طی چندسال آینده محقق می‌شود. با این وصف، براساس شرایطی که در منطقه وجود دارد، ایران بعد از سال ۲۰۳۰ برای صادرات فولاد به مشکل برمی‌خورد و باید از امروز به فکر باشد.
کاهش تولید فولاد چین؛ فرصتی برای ایران
فراموش نکنیم که چین در سال ۲۰۲۳ بالغ بر ۹۰ میلیون تن صادرات فولاد داشت. از سوی دیگر چین اعلام کرده است میزان تولید فولاد خود را در سال ۲۰۲۴ از یک میلیارد و۲۰میلیون تن، حدود یک تا ۵میلیون تن کاهش می‌دهد و مصرف سرانه آن به علت تمهیداتی که برای توسعه بخش مسکن اتخاذ کرده، در سال ۲۰۲۴ بالغ بر ۱۹ میلیون تن افزایش می‌یابد و کسری ۱۰ الی ۱۵ میلیون تنی را از محل صادرات تامین می‌کند. بنابراین پیش‌بینی می‌شود ظرفیت صادرات فولاد چین در سال جاری میلادی به ۷۵ الی ۸۰ میلیون تن کاهش یابد. هرچند که کاهش صادرات فولاد چین به راحتی از کشورهای دیگری مانند هندوستان و حتی روسیه جبران می‌شود، ولی این نیز شانسی برای ایران است تا صادرات خود را که در سال ۲۰۲۳ به کشورهای جنوب شرق آسیا کاهش یافته بود در این بازه زمانی از سر گرفته و افزایش دهد.
همچنین بارها اشاره کرده‌ام که صادرات ما به کشورهای جنوب شرق آسیا همچون تایلند و تایوان محصولات میانی خواهد بود و با توجه به اینکه عده‌ای تاکید دارند که صادرات محصولات میانی نباید انجام شود ولی با توجه به موضوع عوارض وارداتی که کشورها به ویژه کشورهای جنوب شرق آسیا برای محصول نهایی تعیین کرده‌اند، ایران چاره‌ای به جز صادرات محصولات میانی به این کشورها ندارد و نمی‌تواند محصول تمام شده را به این کشورها صادر کند. این موضوع بسیار مهمی است و البته به هوشمندی فولادسازان کشور نیاز دارد تا بتوانند از این فرصت استفاده کنند.
درباره مسیر پیش روی بنگاه‌های صنعت فولاد در کشور نیز باید بگویم که شرکت آهن و فولاد گل گهر کوره جدید خود را با ۳میلیون تن ظرفیت وارد مدار کرد که اتفاق خوبی است. ضمنا طرح‌های توسعه حوزه معدن و فولاد در کشور ما عملا تنها روی کاغذ قابلیت اجرایی دارند و همین که طرح وارد عرصه عمل شد مشکلات و موانع زیادی بر سر راه آن قرار می‌گیرد.
ضربات سنگین کمبود برق و گاز
کمبود انرژی برق در تابستان و گاز در زمستان لطمات زیادی به روند تولید، فروش، صادرات و سودآوری شرکت‌ها وارد کرده است و سیاستگذاران باید فکر اساسی برای این معضل کنند. به ویژه بحران کمبود گاز که ضربات جبران ناپذیری بر بدنه صنعت وارد می‌کند. گرچه کمبود برق نیز زیانبار است اما در روند تولید فولاد گاز اهمیت بیشتری دارد. بر اساس مطالعاتی که در خصوص محصولات فولادی داشته‌ام، دریافته‌ام که کمبود برق تاثیر بیشتری نسبت به کمبود گاز بر قیمت صادراتی محصولات داشته است؛ چراکه کمبود برق زمان طولانی‌تری داشته و گاهی به ۳تا ۴ ماه نیز رسیده است؛ اما کمبود گاز مدت زمان کمتری داشته است. مخصوصا امسال که زمستان چندان سردی هم نداشتیم و با مدیریت مصرف بهینه، کمبود گاز از سال‌های قبل بر صنعت فولاد اثر منفی کمتری داشت و کمبود برق نمود بیشتری در این زمینه داشت. از سوی دیگر، تامین سنگ آهن نیز از دیگر مشکلات فعلی صنعت فولاد در ایران است. متاسفانه ایران خیلی دیر به فکر تامین خوراک از منابع فراسرزمینی افتاد. این در حالی است که عربستان خیلی زودتر از ایران به منابع تانزانیا و کنیا دست پیدا کرد. در حال حاضر ضرورت تامین خوراک صنایع فولادسازی کشور از محل ذخایر هماتیت و تیتانو‌مگنت است که هنوز به درستی در رابطه با فرآوری آنها اقدامی نشده است.
ضرورت فرآوری ذخایر هماتیت و تیتانو مگنت
در مورد افغانستان نیز اگر ایران تاکنون قادر به استفاده از منابع آن به دلیل شرایط سیاسی گذشته و حضور حال حاضر طالبان نبوده است اما فراموش نکنیم که راه رفع کمبود خوراک سنگ آهن در ایران از طریق منابع افغانستان نیست و اگر چنین شود نیز موقتی است. چون رقابت شدیدی میان کشورها و شرکت‌های مختلف بر سر منابع افغانستان وجود دارد. حاکمان این کشور هیچ‌گاه حمایتی از ایران نداشته‌اند و ایران باید به فکر احیای منابع کشور و استفاده از روش‌های نوین برای تولید و فرآوری محصولات معدنی باشد و فرآوری منابع سنگ‌آهن هماتیت و تیتانو‌مگنت که ذخایر میلیارد تنی از آنها وجود دارد را در دستور کار خود قرار دهد. هرچند که هزینه فرآوری بالایی دارد اما ارزش افزوده بالایی نیز به همراه خواهد داشت.