توسعه متوازن پایدار صنعت فولاد کشور وابسته به مولفه‌هایی همچون كنترل مجوزهاي صادره و مازاد ظرفيت، سرمايه‌گذاري برای توسعه انرژي و زيرساخت و تامين آب، تامين پايدارسنگ‌آهن، افزايش مصرف داخل و سرمايه‌گذاري درصنعت و ساختمان، توسعه صادرات صنعت فولاد و بازاريابي بين‌المللي، تامین منابع مالی از طریق بازار سرمایه و استفاده ارزش‌های نوین تامین منابع مالی جهت اجرای طرح‌ها، تولید و صادرات محصولات با ارزش افزوده، ملاحظات محيط‌زيست و توليد فولاد سبز، نوآوري و به روزآوري تكنولوژي، افزايش بهره‌وري و بهينه‌سازي مصرف انرژي، توسعه ساخت داخل و بومي‌سازی، به‌روزآوري قوانين و دستورالعمل‌ها در جهت توسعه پايدار صنعت فولاد، مكان‌يابي مناسب واحدهاي فولادي، استفاده از فرصت‌هاي انقلاب صنعتي نسل چهارم و پنجم و تحول ديجيتال، هوشمندسازي همراستا با اقدامات كشورهاي توسعه يافته و… است که هر کدام به صورت تخصصی نیازمند بررسی، مطالعه و تحقیق است.
ضرورت تامين پايدارسنگ‌آهن
به عنوان مقدمه لازم است ذکر کنیم که طبق آخرین گزارش‌های اعلام شده براساس USGS2023 آمار تولید سنگ آهن در جهان ۱۸۰میلیارد تن و ذخيره آهن محتوي جهان، ٨٥ ميليارد تن است که در این میان، سهم ایران به ترتیب، ۲۷۰۰ و ۱۵۰۰میلیون تن است که از حیث ذخایر سنگ آهن در جایگاه نهم دنیا قرار دارد. البته طبق گزارش سازمان زمین شناسی و اکتشاف معدنی ایران، ذخایر قطعی سنگ آهن در کشور ٥/٣ ميليارد تن برآورد شده است. همچنین در سال ۲۰۲۲ تولید سنگ آهن در جهان ۳/۲ میلیارد تن بوده که در یک و نیم میلیارد تن آن تجارت صورت گرفته است.
کشورهای استرالیا و برزیل در زمینه تولید سنگ آهن سهم بالغ بر ۵۰ درصدی و در تجارت آن سهم ۷۰ درصدی در دنیا دارند. ضمنا ایران از حیث ذخایر سنگ آهن ۵/۳ میلیارد تن ذخیره قطعی و ۲ میلیارد ذخیره احتمالی دارد که در کل ذخیره زمین شناسی بالغ بر ۵ و نیم میلیارد تن است. این در حالی است که عیار متوسط سنگ‌آهن جهان ۴۷ درصد است، این رقم در ایران به حدود ۴۶درصد می‌رسد.
لازم به ذکر است حدود ۸۵درصداز ذخایر سنگ آهن ایران از نوع مگنیت است. که سهم عمده آن در استان‌های مختلفی مانند کرمان، یزد، خراسان جنوبی و… موجود است. روند تولید سنگ آهن کشور در ۲۰ سال اخیر از حدود ۱۰میلیون تن به ۱۱۰ میلیون تن در سال ۱۴۰۱ رسیده است که نشان می‌دهد متناسب با نیاز کشور، سرمایه‌گذاری و ظرفیت‌سازی شده است. بخشی از این تولیدات به مصرف داخلی رسیده و بخشی نیز صادر شده است. همچنین طبق نظر کارشناسان، بر اساس امکانات و زیرساخت‌های موجود با امکانات فعلی، میزان تولید سنگ‌آهن در کشور از ۱۲۵میلیون تن فراتر نخواهد رفت که برای دستیابی به افق ۵۵ میلیون تن ظرفیت‌سازی تولید فولاد تا ۴۵میلیون تن ظرفیت‌سازی با نرخ ۱۰۰درصد در بخش معادن نیاز داریم.
طبق پیش‌بینی‌های صورت گرفته، ظرفیت تولید فولاد تا پایان سال ۱۴۰۲ به ۵۰ میلیون تن و تولید کل فولاد به حدود ۳۱ میلیون تن خواهد رسید. در حالی که سال گذشته کل تولید معادل با حدود ۵/۳۰میلیون تن بوده است. نکته قابل توجه اینکه ۵ درصد از GDP کشور مربوط به صنعت فولاد است(نرم اين ميزان جهت صنعت فولاد در جهان معادل ٥/١درصد است) در بازه زمانی ۱۴۰۴ تا قبل از ۱۴۱۰ شرایط حساس‌تری را در صنعت فولاد تجربه خواهیم کرد. چراکه ۶۵ میلیون تن ظرفیت‌سازی در فولاد کشور ایجاد خواهد شد در این صورت به ۱۸۳ میلیون تن سنگ نیاز خواهیم داشت و همچنین با توجه به میزان ۱۴۰ میلیون تن مجوزصادره در صنعت فولاد، کسری مواد اولیه در کشور به شدت نمایان خواهد شد.
در مقایسه ۸ ماهه نخست سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ از حیث صادرات محصولات معدنی، مشاهده می‌شود که صادرات سنگ‌آهن کنسانتره و گندله و آهن اسفنجی به شدت رشد کرده است و پیش‌بینی می‌شود صادرات مواد معدنی تا پایان امسال به حدود ۱۸میلیون تن برسد، در حالی که سال گذشته جمعاً حدود ۸ میلیون تن بوده است. این رشد بیش از دو برابری اگرچه حدود ۲ میلیارد دلار درآمد ارزی خواهد داشت اما از این جهت که مواد معدنی از کشور خارج شده است نقطه ضعف نیز به شمار می‌رود. ارزش صادرات مواد معدنی، فولاد و محصولات فولادی تا پایان سال به حدود ۵/۷ میلیارد یورو می‌رسد وحدود ۱۵درصد از صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می‌دهد.
چالش‌ها و محدودیت تامین سنگ‌آهن
۱-مهم‌ترین نکته، اثر محدودیت عرضه سنگ‌آهن بر نرخ به‌کارگیری ظرفیت در زنجیره فولاد کشور در افق ۱۴۱۰ است. براساس محاسبات، با استخراج ۱۲۵ میلیون تن سنگ آهن در بهترین حالت می‌توانیم به تولید ۳۵ میلیون تن فولاد برسیم. اگر تا سال ۱۴۱۰ روی استخراج کار نکنیم و مشکلات کسری انرژی گاز، برق و… هم بر این شرایط اضافه شود، در حالی که ۶۵ میلیون تن ظرفیت داریم، تنها قادر به تولید ۵۰درصد از این ظرفیت خواهیم بود که یک چالش جدی به شمار می‌رود( تاکید می‌شود که در صورت صدور مجوز مازاد و سرمايه‌گذاري در هر يك از حلقه‌هاي زنجيره فولاد، ميزان کسری سنگ آهن تشديد خواهد شد).
۲- از دیگر موضوعاتی که کمتر مورد توجه بنگاه‌های کشور قرار گرفته و حاکمیت باید بیشتر به آن توجه کند، مازاد ظرفیت تولید فولاد ، آهن اسفنجی و کنسانتره براساس مجوزهای صادره در کشور است. طبق آمار، ۶۵ تا ۷۰ میلیون تن ظرفیت تولید فولاد و ۷۷ تا ۸۰ میلیون تن ظرفیت واحدهای احیاء در کشور به وجود خواهد آمد که منجر به مازاد ظرفیت خارج از توازن زنجیره فولاد خواهد شد. بر این اساس، ۱۶۱ مجوز واحد گندله‌سازی و ۱۷۰ میلیون تن مجوز واحد کنسانتره سازی، ۱۵۵ میلیون تن مجوز واحد احیا مستقیم و ۱۴۰ میلیون تن مجوز واحد فولادسازی در کشور صادر شده است که از دیگر چالش‌های این حوزه محسوب می‌شود.
درسال١٤٠١ ميزان استخراج سنگ آهن در معادن دولتي وابسته به ايميدرو ٨٠ ميليون تن بوده و آمار استخراج معادن بخش‌خصوصي حدودا ٣٠ ميليون تن بوده است. همچنین ازسال١٣٥١ تا پايان ١٤٠١در حدود ٢/١ ميليارد تن سنگ آهن از معادن ايران استخراج و مصرف شده است. از سوی دیگر، ميزان سرمايه‌گذاري در فعاليت‌هاي اكتشافي در سال گذشته ١٢٢٠ ميليارد تومان بوده است كه با اين احتساب، مجموع سرمايه‌گذاري در اين حوزه از سال ٩٢ تا پايان سال ١٤٠١ به ٢٧٦٠ ميليارد تومان رسيده است.
همچنین ميزان حفاري انجام شده اكتشافي معادن از سال ٩٢ تا پايان سال ١٤٠١ ، حدود ٧/١ ميليون متر است که در مقایسه، ميزان حفاري اكتشافي در كانادا در سال ٢٠٢٠، حدود ٦/٣ ميليون متر، در استراليا در سال ٢٠٢٠ حدود ١١ميليون متر و در چين در سال ٢٠١٧، حدود ٥ ميليون متر بسیار ناچیز بوده است.
راهکارها و پیشنهادها برای تامین سنگ‌آهن پایدار
در ادامه پیشنهادها برای بهبود وضعیت اکتشافی کشور در بخش‌های تامین منابع مالی، پوشش ریسک اکتشافات و ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری در حوزه اکتشافات ارائه شده است.
مطالعه مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز در خصوص نقش دولت و بخش‌خصوصی در بخش‌های مختلف زنجیره فعالیت‌های معدنی نشان می‌دهد که در کشورهای پیشرفته وظیفه دولت در حد تولید اطلاعات پایه، زمین‌شناسی و اکتشافات ناحیه‌ای است و بخش فناوری کاملا به بخش خصوصی محول شده است. اما در کشورهای در حال توسعه که ایران هم در میان آنها قرار دارد، بوروکراسی سنگین اداری، چالش مستمر بوده و دولت نقش و دخالت بیشتری در انجام کار دارد.
پیشنهادها برای بهبود وضعیت اکتشافی کشور
بخش اول: تامین مالی و پوشش ریسک
- ورود و حمایت دولت در حلقه‌های اول و پر ریسک اکتشافات با تخصیص بودجه متناسب با چشم‌اندازهای کشور در حوزه معدن و صنایع معدنی
- تشکیل صندوق‌های پوشش دهنده ریسک فعالیت‌های اکتشافی با تزریق منابع مالی توسط دولت و ایجاد تعامل بین بانک‌ها و شرکت‌های بیمه‌ای
- تکمیل بانک داده‌های زمین‌شناسی و اطلاعات پایه اکتشافی کشور و تولید اطلاعات و نقشه‌های زمین‌شناسی (ایجاد سامانه جامع اطلاعات پایه زمین‌شناسی و اکتشافی)
- به‌روزرسانی و تجهیز نهادهای متولی اکتشاف کشور با تجهیزات و فناوری‌های روز دنیا
- پیگیری در خصوص اختصاص بخشی از درآمدهای بخش معدن و حقوق دولتی به سرمایه‌گذاری در حوزه اکتشاف
بحش دوم: ایجاد جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش معادن
- برقراری ثبات در شرایط اقتصادی کشور و فضای کسب وکار
- ثبات قوانین و مقررات سرمایه‌گذاری برای ورود شرکت‌های خصوصی در اکتشاف
- رفع موانع و مشکلات مربوط به محیط‌زیست و منابع طبیعی
- مشوق‌ها و معافیت‌های دولتی به منظور جذب سرمایه‌گذاری در حوزه اکتشاف
- ایجاد شفافیت در فرآیندهای واگذاری پهنه‌های اکتشافی
- تسهیل شرایط قانونی برای ورود ماشین‌آلات حفاری قادر به حفاری تا اعماق بیشتر از ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ متر
- کاهش تعدد نهادهای سیاستگذار و تصمیم‌گیر در حوزه اکتشاف منابع معدنی
۴-احیا و توسعه معادن کوچک مقیاس
توصیه می‌شود که فعال‌سازی و احیای معادن کوچک مقیاس با محوریت واحدهای برخوردار معدنی و فولادی و کنسرسیوم های موجود انجام شود؛ چنانکه فولاد مبارکه این اقدام را آغاز کرده و معادن کوچک مقیاس را زیر چتر خود قرار داده است. البته تعداد این معادن زیاد اما ذخیره آنها چندان قابل توجه نیست. به صورتی که در مجموع ۲درصد از ذخیره سنگ‌آهن کشور را شامل می‌شود.
۵- فرآوری سنگ‌آهن هماتیت، کم عیار و باطله‌های معدنی
از دیگر موضوعات در این زمینه، فرآوری سنگ‌آهن‌های هماتیت و کم عیار و باطله است که در دستور کار قرار گرفته است. پرعيارسازي كاني‌هاي آهن‌دار بستگي به درجه آزادي، آماده سازي بار ورودي از جمله خردايش ، دانه‌بندي و حد جدايش كانه در تجهيزات فرآوري دارد.
۶- معدنکاری فراسرزمینی
موضوع بعدی معدنکاری فراسرزمینی است که در دنیا امری رایج است. از ابتدا هدف طرح جامع فولاد این بود که واحدهای جنوب کشور ماده اولیه وارد کنند ولی طی۱۰ سال گذشته در این خصوص اقدام موثری صورت نگرفته است. این در حالی است که به طور مثال، کشور عربستان برای افق ۲۰۳۵ حدود ۳۰ میلیون تن فولاد در طرح جامع فولاد خود تعریف کرده که بخش عمده‌اي از مواد اوليه خود را از طريق سرمايه‌گذاري و فرآوري دركشورهاي آفريقايي تامین مي‌کند. طبق مطالعه‌ای که شرکت RCG درخصوص معدنکاری فراسرزمینی در ایران انجام داده است، نشان می‌دهد که نخستین پیشنهاد برای ایران کشورهای آفریقایی گابن، گينه، كامرون، الجزاير و پس از آنها کشورهایی مانند استراليا و مکزیک قرار می‌گیرند.
۷-تامین ماشين‌آلات و تجهيزات معدني
ضرورت دیگر، نيازمندي به واردات ماشين‌آلات و تجهيزات معدني است. گفتنی است، حدود۵۰درصد از (٣٧هزار دستگاه) از ماشين‌آلات معدني کشور عمری بالاي ٢٠ سال دارند. درسال١٤٠١در مجموع حدود ١٦٦ ميليون دلار ماشين‌آلات معدني وارد كشور شده است. حدود ٦٢٥ دستگاه بيل مكانيكي دست دوم (٤٣ درصد ازكل تعداد ماشين آلات وارداتي) و ٢٢٢ دستگاه بيل مكانيكي نو (١٦درصد از واردات) در سال ١٤٠١ واردات داشته‌ايم(افزايش ٢٤ درصدی نسبت به سال قبل). بدون شک، فرسودگي ماشين‌آلات معدني باعث لطمه در ميزان و كيفيت بهره‌برداري و قيمت تمام شده استخراج مي‌شود و ضرورت این امر را اجتناب‌ناپذیر می‌کند. توجه به انتقال دانش فني روز در قراردادهاي خريد خارجي، سياستگذاري براي توسعه فناوري و به‌روزرساني تجهيزات، حمايت از ساخت داخل در حوزه ماشين‌آلات مورد نياز معدن، تسهيل فرآيند نوسازي ماشين‌آلات و تجهيزات توسط سازمان‌هاي دولتي و توسعه‌اي و ارائه تسهيلات براي خريد و واردات تجهيزات از پیشنهادهای موثر برای بهبود این موضوع مطرح می‌شود.
۸-بازیافت و استفاده از قراضه آهنی
درصورت توليد ٥٥ ميليون تن فولاد در سال ١٤٠٤ ، با در نظر گرفتن تركيب شارژ ٨٥ درصد آهن اسفنجي و ١٥درصد، آهن قراضه در كوره EAF و ۱۰۰درصد شارژ قراضه دركوره‌هاي القايي، نيازمند حدود ٨ميليون تن آهن قراضه در سال هستیم. ضمنا با توجه به روند بيشتر مصرف آهن‌اسفنجي در واحدهاي فولادي EAF و حتي در واحدهاي القايي تا (بيش از ٧٠درصد شارژ آهن اسفنجي)، ميزان مصرف قراضه به مراتب كمتر از ميزان فوق است.
با توجه به اينكه مصرف بيشتر آهن اسفنجي باعث تشديد عرضه و مصرف بيشتر سنگ آهن خواهد شد، لذا باید برنامه‌ريزي برای جايگزيني شارژ بيشتر قراضه آهن در واحدهاي فولادي (كوره‌هاي قوس و القايي) به منظور كاهش تدريجي مصرف آهن اسفنجي را در نظر داشت.
در نهایت، تاثیر مدل‌های دیجیتال، فناوری‌های هوشمند و معدنکاری دیجیتال، بهبود وضعیت زیرساخت حمل و نقل ریلی و تامین زیرساخت مناسب، رسیدگی به مشکلات سرمایه‌گذاری و رفع کمبود نقدینگی لازم برای تجهیز ماشین‌آلات و هزینه‌های فراموش شده در معدن از دیگر مشکلات و موضوعاتی است که توجه به آنها در راستای بهبود وضعیت فولاد کشور ضرورت دارد.
