چند سال پیش، انرژی‌های تجدیدپذیر دوران طلایی خود را می‌گذراندند. نرخ بهره در پایین‌ترین حد خود بود و هزینه تولید برق پاک را کم می‌کرد؛ انرژی‌ای که استقرار تجهیزاتش گران است اما با انرژی باد و خورشید که رایگان هستند، تامین می‌شود. هر چقدر تکنولوژی پیشرفت کرد و مقیاس تولید زیاد شد، قیمت پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی هم کم شد. این پیشرفت‌ها «هزینه ترازشده برق» (LCOE) را که همان هزینه‌های سرمایه‌ای و عملیاتی هر واحد انرژی است، بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۲۰ برای انرژی‌های خورشیدی، بادی زمینی و بادی دریایی به ترتیب ۸۷، ۶۴ و ۵۵ درصد کاهش داد (نمودار ۱). انرژی پاک رقیب گزینه‌های آلوده‌کننده شد و مصرف‌کنندگان شرکتی بزرگ، آن را به طور مستقیم از تولیدکننده قاپیدند.
شرکت‌های بزرگ سرمایه‌گذار در زیرساخت‌ها مثل «بروک‌فیلد» و «مکوری» قمارهای بزرگی بر سر تجدیدپذیرها کردند. و همچنین شرکت‌های بزرگ سوخت‌های فسیلی مثل بریتیش پترولیوم. شرکت‌های تامین‌کننده انرژی شهری مثل EDP و «آیبردرولا» در اروپا و AES و «نکست‌ارا» در آمریکا، پول‌های زیادی وارد این پروژه‌ها کردند. میانگین بازگشت سرمایه توسعه‌دهنده‌ها از ۳درصد در سال ۲۰۱۵ به ۶درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافت؛ سطحی مشابه استخراج نفت و گاز، اما با نوسان کمتر. چشم‌انداز صنعت آنقدر روشن بود که در اکتبر ۲۰۲۰ ارزش بازار شرکت نکست‌ارا در مدت کوتاهی، اکسون‌موبیل را که بزرگ‌ترین غول نفتی آمریکاست تحت‌الشعاع قرار داد و آن را به ارزشمندترین شرکت انرژی آمریکا تبدیل کرد.
اما امروز این چشم‌اندازها کمی تیره و تار شدهاند. طی دو سال گذشته، به واسطه بالا رفتن نرخ بهره، اختلالات زنجیره تامین، تاخیر در دریافت مجوزها و تمایل روزافزون دولت‌های غربی به حمایت از تولیدات داخلی، اقتصاد انرژی‌های تجدیدپذیر ضربه خورده است. «اضافه‌بهای سبز» (پرداخت مبلغ اضافه به خاطر انتخاب تکنولوژی‌های پاک در برابر تکنولوژی‌های آلوده‌کننده)، به «تخفیف سبز» (تخفیف در عوارض خودروهایی که استانداردهای پاک دارند) تبدیل شده است. شاخص جهانی انرژی پاک S&P، که عملکرد صنعت را پیگیری می‌کند، در ۱۲ماه گذشته ۳۲درصد سقوط کرده، یعنی زمانی که بازار سهام دنیا ۱۱درصد رشد داشته‌اند. شرکت AES بیش از یک سوم ارزش خود را از دست داده است. ارزش نکست‌ارا تقریبا یک سوم ارزش اکسون‌موبیل شده که آن را مدیون بالا رفتن قیمت نفت است. تولیدکنندگان توربین‌های بادی از سودآوری به زیان‌دهی رسیده‌اند.
این مشکل فقط به شرکت‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و سهام‌دارانشان مربوط نیست. در نشست سالانه اقلیمی سازمان ملل که در دبی برگزار شد، ۱۱۸ کشور قول دادند در بخشی از تلاش‌های خود برای کربن‌زدایی، مجموع ظرفیت انرژی تجدیدپذیر خود را از ۳۴۰۰ گیگاوات در سال ۲۰۲۲ به ۱۱هزار گیگاوات تا سال ۲۰۳۰ افزایش دهند. یعنی باید هر سال ۱۰۰۰ گیگاوات اضافه کنند که سه برابر آن چیزی است که دنیا سال گذشته مدیریت کرده بود. برای عملی شدن این اتفاق، باید یک بار دیگر انرژی‌های تجدیدپذیر را مثل کسب‌وکاری دید که نیازمند قمار کردن است.
مشکلات اخیری که در این صنعت ایجاد شده، نتیجه تلاقی چند فاکتور است. یک مشکل، افزایش هزینه‌ها در زنجیره تامین است. قیمت پلی‌سیلیکون که ماده اصلی تشکیل‌دهنده پنل‌های خورشیدی است، در سال ۲۰۲۰ از هر کیلو ۱۰دلار به ۳۵دلار در سال ۲۰۲۲ افزایش یافت که دلیلش اختلالات زنجیره تامین چین در دوران پاندمی بود. قیمت ماژول‌های خورشیدی هم در واکنش به آن افزایش یافت.
هزینه ساخت توربین‌های بادی هم افزایش یافته است. جنگ روسیه و اوکراین، قیمت فولاد را که هر دو این کشورها بزرگ‌ترین تولیدکنندگانش بودند بالا برد. به‌علاوه، سازندگان برای ایجاد تیغه‌های بلندتر و قدرتمندتر وارد قلمرو تکنولوژیک جدیدی شدهاند و به جای استفاده از فایبرگلاس، موادی مثل ترکیبات الیاف کربن را آزمایش کرده‌اند. یک برج توربین بادی، برای اینکه بتواند بادهای قوی‌تری را در ارتفاع بالاتر جذب کند، حالا باید به طور میانگین تقریبا ۱۰۰متر ارتفاع داشته باشد. در سال ۲۰۱۸ شرکت جنرال الکتریک از یک توربین بادی ۲۶۰متری در دریا رونمایی کرد که تقریبا هم‌اندازه برج ایفل است. تامین‌کنندگان توربین‌های بادی ۸هزار قطعه‌ای برای ادامه کار کم آورده‌اند. کشتی‌ها و کامیون‌ها برای حمل و نقل قطعاتی که به اندازه زمین فوتبال هستند، با مشکل مواجه شدهاند. همه این مشکلات، ساخت و تولید توربین‌های بادی را با شکست و تاخیر مواجه کرده است. در ماه اکتبر، توربینی که شرکت دانمارکی «وستاس» ساخته بود، در ایالت آیوا آتش گرفت. تقریبا همان زمان پره‌های یک توربین ساخت شرکت جنرال الکتریک، در آلمان شکست و به زمین پرت شد. بندهای ضمانت در قراردادهای فروش، تولیدکنندگان را ملزم می‌کند هزینه چنین حوادثی را متقبل شوند. در ۱۲ ماه گذشته، این ضمانت‌ها برای شرکت وستاس ۱/۱میلیارد دلار هزینه به بار آورده‌اند. مشکلات کیفی محصولات «زیمنس گامسا»، از جمله نقص پره‌های توربین‌ها، برای شرکت مادر آن، یعنی زیمنس انرژی، ضرر عملیاتی سالانه ۶/۴ میلیارد یورویی به بار آورده است. در روز ۱۴ نوامبر، زیمنس مجبور شد وامی با ضمانت دولت آلمان بگیرد تا وارد بحران نشود.
آیا انرژی سبز، قرمز می‌شود؟
تولیدکنندگان تجهیزات تجدیدپذیر، برای اجتناب از این ضررهای مالی، قیمت‌های خود را بالا برده‌اند. طبق اعلام شاخص جهانی S&P، شرکت‌های غربی نسبت به پایان سال ۲۰۲۰، قیمت‌های خود را یک پنجم بیشتر کرده‌اند. محاسبات شرکت تحقیقاتی «بلومبرگ‌نف» نشان می‌دهد این افزایش قیمت‌ها همراه با بالا رفتن نرخ بهره، طی دو سال گذشته LCOE را برای پروژه‌های انرژی بادی دریایی آمریکا، تا ۵۰ درصد بیشتر کرده است.
توسعه‌دهندگانی که قبل از مشکل بالا رفتن هزینه‌ها، با مشکل جا انداختن قیمت برق برای مشتری دست و پنجه نرم می‌کردند، حالا در پروژه‌های بدون‌صرفه گیر کرده‌اند. طبق اعلام بلومبرگ‌نف، در آمریکا یا قراردادها را کنسل کرده‌اند و یا به دنبال مذاکره مجدد هستند تا ظرفیت توربین‌های بادی دریایی ساخته شده در کشور را نصف کنند.
مدیران شرکت‌های انرژی تجدیدپذیر نیز از تاخیرهای بوروکراتیک گله‌مند هستند. در آمریکا مجوز گرفتن برای تاسیس یک مزرعه خورشیدی به طور میانگین چهار سال و برای یک مزرعه بادی شش سال طول می‌کشد. اتحادیه اروپا قانونی دارد مبنی بر اینکه زمان تصویب پروژه‌های تجدیدپذیر در این منطقه نباید بیشتر از دو سال طول بکشد، اما این قانون فرمالیته است و معمولا نقض می‌شود. از آنجایی که مزارع خورشیدی و بادی نسبت به نیروگاه‌های معمولی انرژی کمتری تولید می‌کنند و امکان اتصال سایت‌ها راحت‌تر شده، هر چه بیشتر در مناطق دورتری ساخته می‌شوند و در نتیجه به خطوط انتقال جدید نیاز دارند. همین هم نیاز به مجوز دارد. در آمریکا، صف اتصال داخلی (مجموع پروژه‌های تولید و انتقال انرژی که منتظر اتصال به شبکه برق هستند) برای انرژی‌های تجدیدپذیر، ۲ هزار گیگاوات است و در حال افزایش هم هست.
این شرایط، با افزایش حمایت دولت‌ها از تولید داخلی سبز، بدتر هم می‌شود. آمریکا، با اعمال عوارض گمرکی سنگین ضد دامپینگ و تصویب قانون «پیشگیری از کار اجباری اویغورها» در سال ۲۰۲۱، توسعه‌دهندگان آمریکایی را از وارد کردن ماژول‌های خورشیدی چینی که حاوی پلی‌سیلیکون‌های منطقه شینجیانگ، به عنوان منبع نیمی از عرضه جهانی است، منع کرده است. در نتیجه چنین سیاست‌هایی، به گزارش شرکت مشاوره «وود مکنزی» ماژول‌های خورشیدی در آمریکا، بیش از دو برابر گران‌تر از جاهای دیگر شدهاند.
قیمت‌ها ممکن است بیشتر هم شود. در ماه اوت، وزارت بازرگانی آمریکا متوجه شد برخی تامین‌کننده‌ها در جنوب شرق آسیا، محصولات چینی را در بسته‌بندی‌های جدید عرضه می‌کنند و بنابراین از اواسط سال ۲۰۲۴ آنها هم مشمول همان عوارض گمرکی ضد دامپینگ خواهند شد. دولت بایدن می‌خواهد طبق الزامات قانون کاهش تورم، تولید داخلی را مورد تشویق قرار دهد. شرکت «فرست سولار» که بزرگ‌ترین تولیدکننده ماژول‌های خورشیدی است، ظرفیت تولید داخلی خود را از ۶ گیگاوات در سال ۲۰۲۳ به ۱۴ گیگاوات در سال ۲۰۲۶ افزایش خواهد داد. اما برای تحقق اهداف کربن‌زدایی آمریکا، این مقدار بسیار ناچیز است. همچنین تاثیر چندانی بر کاهش قیمت‌ها در کل این صنعت ندارد.
اروپا هم سیگنال‌های متفاوتی ارسال می‌کند. اتحادیه اروپا عوارض گمرکی ضد دامپینگ قبلی برای پنل‌های خورشیدی چینی را لغو کرده است. اما پارلمان اروپا در روز ۲۲ نوامبر قانون «صنعت صفر خالص» را تصویب کرد که الزامات قانونی را برای قراردادهای عمومی انرژی‌های تجدیدپذیر در داخل، به حداقل می‌رساند. همچنین کمیسیون اروپا در حال بررسی یارانه‌هایی است که دولت چین به تولیدکنندگان توربین اختصاص می‌دهد و باعث می‌شود آنها تجهیزات خود را در خانه ۷۰ درصد ارزان‌تر از رقبای غربی در جاهای دیگر دنیا به فروش برسانند. شرکت‌های چینی همین الان هم خارج از بازار داخلی خود مورد توجه هستند. میگوئل استیلول دآندراده، مدیر عامل شرکت EDP می‌گوید این شرکت‌ها بیشتر از بقیه در پروژه‌های مناقصه در سراسر دنیا شرکت می‌کنند.
محدودیت‌های تجاری نمی‌تواند جلوی پنل‌های خورشیدی و توربین‌های بادی ارزان چینی را بگیرد. آنها بر دسترس‌پذیری قطعات هم اثرگذارند. زیمنس گامسا می‌خواهد برای کاهش هزینه‌هایش، بخش زیادی از زنجیره تامین خود را برون‌سپاری کند. تولیدکنندگان توربین در غرب، همین الان هم محفظه‌های موتور، برج‌ها و سایر تاسیسات را از چین می‌خرند که تولید را تحت تسلط خود دارد. طبق اعلام وزارت انرژی آمریکا، این کشور برای پروژه‌های بادی دریایی، مجبور است قطعات زیادی را وارد کند تا اهداف ۲۰۳۰ خود را محقق کند. تشدید رقابت کشورها برای بهره‌برداری هر چه بیشتر از انرژی‌های تجدیدپذیر، کمبود عرضه را محتمل می‌کند. تعرفه‌ها و قوانین حمایتگرانه از تولید داخلی، می‌توانند مشکل را بدتر کنند.
توسعه‌دهنده‌ها به نوبه خودشان، به راحتی قیمت‌ها را بالا می‌برند، بدون اینکه به تقاضا آسیب بزنند. طبق آمارهای شرکت «لول‌تن انرژی» (LevelTen Energy)، در دو سال گذشته، قیمت انرژی خورشیدی و بادی که توسعه‌دهندگان در آمریکا برای تولید برق دریافت کرده‌اند، تقریبا ۶۰ درصد افزایش یافته است (نمودار ۲).
آندرس گلاسکی، مدیر عامل شرکت AES، می‌گوید که شرکتش می‌خواهد ظرفیت بهره‌برداری از انرژی تجدیدپذیر را نسبت به سال ۲۰۲۲ دو برابر کند. در مزایده تاسیسات بادی دریایی سال ۲۰۲۴، بریتانیا حداکثر قیمت را از ۴۴ پوند در هر مگاوات ساعت به ۷۳ پوند افزایش خواهد داد. آلمان هم سقف قیمت برای مزایده‌های خورشیدی و بادی را افزایش داده است.
مارک دُلی از شرکت مکوری، می‌گوید: «هیچ‌کس از بالا رفتن قیمت‌ها راضی نیست، اما آن را می‌پذیرند.» اگر قوانین صدور مجوز تسهیل نشوند و حمایت از تولید داخلی کنترل‌نشده بماند، لازم است خیلی چیزهای دیگر را هم بپذیرند.